Słowniczek | PTPO | Polskie Towarzystwo Psychoonkologiczne

0-9

Abstynencja (zespól abstynencyjny): Jest to zespół objawów fizycznych i psychicznych pojawiających się w następstwie nagłego odstawienia leków które po dłuższym stosowaniu powodują stan uzależnienia. Objawy psychiczne to: nasilony lęk, bezsenność, ogólne bardzo złe samopoczucie, połączone z pragnieniem użycia brakującego leku i bezsennością. Towarzyszą temu zwykle objawy fizyczne: nudności, wymioty, biegunka, zlewne poty, drżenie i bóle mięśni, przyspieszone tętno oraz spadek ciśnienia krwi. Czasem w przebiegu zespołu abstynencyjnego pojawiają się zaburzenia świadomości (przeważnie w formie majaczenia). Zespół abstynencyjny o różnym nasileniu obserwujemy po odstawieniu środków narkotycznych, przeciwbólowych, uspokajających, nasennych oraz alkoholu.

Anhedonia: niezdolność do odczuwania radości. Objaw towarzyszący często (choć nie zawsze) apatii. Występuje bardzo często w terminalnym okresie choroby nowotworowej.

Ankieta: stosowana często w badaniach psychologicznych i psychoonkologicznych. Jest to lista pytań na które badany odpowiada wpisując odpowiedzi lub wybierając jedną z odpowiedzi przedstawionych mu do wyboru. Dotyczy np. pytań na temat przebytych chorób stanu cywilnego, wieku i innych danych społeczno demograficznych. Może też zawierać pytania dotyczące sposobu sprawowania opieki, rodzaju i skuteczności stosowanego leczenia, czasu zgłoszenia do lekarza po zauważeniu pierwszych objawów choroby, przyczyny opóźnień w tym zakresie itp. Ankieta służy do badań zespołowych.

Apatia: stan zobojętnienia, znużenia, osłabienie reakcji fizycznych i psychicznych na bodźce. Występuje w niektórych zaburzeniach psychicznych. Bardzo częsta w zaawansowanych stadiach choroby nowotworowej lub innych poważnych chorób somatycznych.

Behawioryzm: Behawioryzm – kierunek w psychologii nastawiony na badanie człowieka oparte wyłącznie na obserwacji jego zachowań „zewnętrznych” (ruchów, słów, reakcji fizjologicznych na bodźce) z odrzuceniem wszystkiego co się dzieje we wnętrzu człowieka. Odpowiednio do przyjętych założeń przedstawiciele tego kierunku wypowiadali pogląd, że zachowanie się człowieka i jego reakcje na różne sytuacje są wynikiem uczenia się poprzez tworzenie nawyków prawidłowych lub nieprawidłowych, (tworzących np. objawy nerwicowe). Terapia behawioralna zatem oznacza próby modyfikowania tych nieprawidłowych wzorców zachowania poprzez metody wykorzystujące zasady uczenia się „prawidłowych” zachowań zwłaszcza przez tworzenie właściwych odruchów warunkowych. W psychoonkologii typowym przykładem nieprawidłowego odruchu który należy leczyć metodami behawioralnymi są tzw. wymioty antycypacyjne pojawiające się u pacjentów leczonych chemią-jako reakcja np. na widok strzykawki, pomieszczeń w których prowadzi się leczenie lub na widok pielęgniarki.

Bezsenność: zaburzenie snu w formie niezależnego od woli zmniejszania liczby godzin snu lub też całkowity jego brak. Zazwyczaj bezsenność występuje w kilku formach -l. Trudność zasypiania – (np.. po wypiciu mocnej kawy lub innych środków zawierających kofeinę, jak również pod wpływem lęku lub dużego napięcia emocjonalnego). W psychoonkologii szczególnie częsty objaw zwłaszcza we wczesnych okresach choroby. Ten typ bezsenności jest zaliczany do zaburzeń pierwszej fazy snu. 2. Wczesne budzenie się (zaburzenie trzeciej fazy snu). Wyraża się zbyt wczesnym budzeniem rannym połączonym z niemożnością ponownego zaśnięcia. Występuje często w stanach depresji endogennej i reaktywnej. 3. Zaburzenie snu nocnego (zaburzenia fazy drugiej). Wyraża się częstym budzeniem się i ponownym zasypianiem, sen jest płytki i wypełniony przez przykre, koszmarne marzenia senne. Wśród pacjentów z chorobą nowotworową wszystkie formy zaburzenia snu bywaj ą obecne. Rozróżnienie formy bezsenności jest ważne z klinicznego punktu widzenia: bo warunkuje dopasowanie środka nasennego (krótko lub długo działającego) do rodzaju bezsenności).

Ból: zgodnie z obowiązującą definicją JASP jest określany jako przykre doznanie zmysłowe i uczuciowe które jest wywołane przez uszkodzenie tkanek, rzeczywiste lub zagrażające lub które jest odczuwane jako uszkodzenie. Opisując reakcje na ból – dzielimy je na somatyczne (mięśniowe, wegetatywne, hormonalne), emocjonalne (lęk, przygnębienie, rozdrażnienie) i behawioralne (zachowania, nastawione na unikanie lub łagodzenie bólu).W zjawisku bólu wyróżniamy próg czucia bólu (najmniejsze natężenie impulsu bólowego który jest odbierane jako wrażenie bólu), oraz próg tolerancji bólu (największe natężenie bólu które człowiek uważa za możliwe do zniesienia). Próg czucia bólu jest względnie stabilny, natomiast próg tolerancji -jest bardzo zależny od stanu psychicznego – obniża się u osób przygnębionych lub w lęku, podwyższa się w zaburzeniach świadomości. Leczenie bólu metodam psychologicznymi polega na: l) podwyższaniu progu tolerancji lub , 2) podwyższaniu progu czucia. W pierwszej grupie działań należy wymienić działania za pomocą środków psychologicznych (np. sugestia, wizualizacja) oraz środków psychofarmakologicznych (środki przeciw lękowe, przeciw depresyjne, uspokajające). Do drugiej grupy należą metody behawioralne np. relaksacja mięśniowa lub ćwiczenia oddechowe oraz hipnoza.

Charakteropatia: zaburzenia osobowości wyrażające się zmianami charakterologicznymi -emocjonalno popędowymi. Typowe cechy charakteropatii to zmienność nastrojów, drażliwość, konfliktowość i niedostateczna kontrola reakcji uczuciowych, obniżenie uczuciowości wyższej. Wyżej opisane zmiany wy stępuj ą często po urazach. W onkologii obserwuje się je także w przypadku guzków mózgu, w przerzutach do CUN a także jako uszkodzenie CUN będące np. następstwem leczeniem neurochirurgicznego lub – czasem -radioterapii. Może występować w formie „czystej” charakteropatii lub mieszanej: zespołu charakteropatycznego – otępiennego w którym zaburzeniom charakteru towarzyszą objawy otępienne (p. demencja).

Demencja: otępienie Jest obniżeniem sprawności umysłowych, wyrażające się zaburzeniem czynności pamięciowych (zwłaszcza zdolności zapamiętywania) zaburzeniami orientacji w czasie, miejscu oraz również we własnej osobowości. Uszkodzona jest sprawność pojmowania, kojarzenia, tworzenia nowych pojęć. Myślenie jest spowolniałe, reakcje uczuciowe spłycone, nastrój tępy. Zanikaj ą zainteresowania i uczuciowość wyższa. Osobowość ubożeje. Zmiany tego typu są spowodowane uszkodzeniem komórek nerwowych mózgu. W onkologii są one spowodowane guzem mózgu (pierwotnym lub przerzutami) czasem -mogą to być odległe następstwa zabiegu neurochirurgicznego, lub naświetlania niektórych obszarów mózgu. Zaburzenie może występować jako forma czysta zespołu psychoorganicznego otępiennego lub jako forma mieszana zespołu otępienno – charakteropatycznego.

Duchowość: jest to jeden z obszarów życia człowieka który wyraża się przez rozpoznanie, uznanie i dążenie do wartości niematerialnych – idei, pozbawionych bezpośrednich walorów użytkowych. Już z tego opisu wynika, że duchowość nie jest synonimem religijności (ludzie niewierzący mogą mieć bardzo głębokie życie duchowe!). Religijność to sfera ludzkiej aktywności i przeżyć której treścią jest siła wyższa – Bóg. Życie duchowe jest pojęciem szerszym, mieszczącym w sobie przejawy życia religijnego. Przejawy życia duchowego nie są spowodowane przez czynniki materialne ale są przez nie uwarunkowane (np. przez sprawnie działający mózg). Życie duchowe wyraża się poprzez określone potrzeby np. kontemplację piękna, zrozumienie prawdy, osobowego przeżywania, wolności, miłości itp. W sytuacji choroby nowotworowej szczególnie istotne stają się niektóre aspekty duchowości jakimi są pytania o sens życia, choroby, o wolność, nieśmiertelność itp.. Dużą pomocą okazuj ą się w tych wypadkach metody znanego psychiatry Viktora Frankla który wprowadził do psychoterapii tzw. logoterapię – (leczenie dezadaptacji poprzez poszukiwanie sensu życia i jego realizacja w sytuacji min. choroby, zagrożenia, śmierci itp. (p. egzystencjalne formy terapii).

Dzieci – przystosowanie psychiczne do choroby nowotworowej: Dzieci wykazuj ą na ogół lepszy stopień przystosowania do choroby nowotworowej niż dorośli. Składa się na to kilka przyczyn: 1. Dzieci są z natury bardziej żywotne, wesołe i łatwiej przyzwyczajają się do różnych objawów np. niesprawności ruchowej. 2. Dzieci nie rozumiej ą pojęcia przyszłości w takim znaczeniu jak to ma miejsce u ludzi dorosłych. Dla nich liczy się tylko czas teraźniejszy – obcy jest im w związku z tym antycypacyjny lęk i żal z powodu przewidywanej utraty zdrowia, sprawności lub życia. 3. Procesy psychiczne: myśli, uczucia są zwykle przez dzieci słabo uświadamiane – dzieją się niejako „automatycznie” – stąd też ich przeżyciom nie towarzyszy np. (refleksja: „dlaczego mnie to spotkało” 4. Myślenie dziecka jest bardzo konkretne – i obraca się w znanym sobie świecie przedmiotów i istot żywych. Dzieci nie są zdolne do pojmowania abstrakcji – stąd też pojęcie „śmierć”, „wieczność” itp. są poza zasięgiem ich myślenia. Dobre przystosowanie do choroby można na ogół osiągnąć pamiętając o spełnieniu kilku najbardziej podstawowych potrzeb dzieci. U małych dzieci w procesie leczenia bardzo istotna jest obecność matki lub kogoś bliskiego. Ważne jest także zapewnienie potrzeby zabawy i ruchu. U dzieci w wieku szkolnym ważne jest umożliwianie kontaktu z rówieśnikami i zapewnienie nauczania. Stawianie wymagań i włączanie do „normalnego” życia – bez nadmiernego akcentowania uprzywilejowanej pozycji dziecka. U nastolatków z kolei bardzo istotne jest zaspokajanie potrzeby samodzielności (jestem już dorosły, sam decyduję o swoich sprawach) – informowanie i uzgadnianie leczenia a także uwzględnienia potrzeby kontaktu z rówieśnikami. W kontakcie z chorymi młodymi ludźmi należy zwrócić uwagę na pewne „nadwrażliwe” punkty: poczucie małowartościowości, niższości (wynikające z oszpecenia i/lub gorszej sprawności fizycznej) – brak akceptacji siebie jako osoby chorej (w związku z czym niedozwolone są wszelkie „użalanie się, biadolenie itp.).

Edukacja personelu medycznego: Wiele trudności w kontaktach chorych z personelem medycznym wynika z niedostatecznej edukacji tego ostatniego w zakresie podstawowych problemów psychoonkologicznych. Dotyczy to w pierwszym rzędzie umiejętności dobrego porozumiewania się -przeprowadzania rozmowy we właściwy sposób i określający podstawowe problemy. Do tego potrzebna jest znajomość psychicznych potrzeb pacjenta (różnych w różnych okresach choroby i leczenia) oraz jego reakcji psychicznych, zwłaszcza emocjonalnych. Potrzebne jest także zdobycie umiejętności radzenia sobie z tzw. pacjentem trudnym: agresywnym, odmawiającym współpracy, przygnębionym itp. Bardzo istotny element procesu edukacji to opanowanie umiejętności przekazywania złych informacji (w tej dziedzinie popełnia się szczególnie dużo błędów). Następne etapy edukacji to wskazówki leczniczo – psychofarmakologiczne i psychoterapeutyczne (zwłaszcza w zakresie tzw. psychoterapii podtrzymującej). W pełnym programie edukacji powinny się także znaleźć informacje dotyczące psychoprofilaktyki personelu zmierzające do zapobiegania stresowi zawodowemu i objawom wypalenia.

Egocentryzm: to specyficzny rodzaj myślenia i postawy których cechą charakterystyczną, jest odbiór rzeczywistości zniekształcony własnym punktem widzenia. Własna osoba jest umieszczona w centrum uwagi, a wszystko wokół jest spostrzegane i oceniane z punktu widzenia osobistych potrzeb. Właściwości te występują (przejściowo, jako etap rozwojowy) u dzieci, a jako objaw patologiczny mogą występować w zaburzeniach psychicznych lub w organicznych uszkodzeniach mózgu. U osób ciężko chorych somatycznie w tym np. w zaawansowanych stadiach choroby egocentryzm występuje dość często jako reakcja na trudną sytuację.

Egzystencjalizm: to kierunek zapoczątkowany przez filozofa S. Kierkegaarda który znalazł ą swój ą kontynuację w teoriach filozoficznych, psychologicznych i psychiatrycznych. Według tych założeń najważniejszą rolę w życiu człowieka odgrywa poczucie istnienia, a tym co się liczy najbardziej to są subiektywne przeżycia psychiczne. Teorię egzystencjalną wykorzystał następnie w praktyce klinicznej V. Franki „osoba duchowa” według Frankla nie mieści się wyłącznie w wymiarach fizycznych i psychicznych – ona posiada atrybuty nieśmiertelności nie podlegające chorobom fizycznym ani psychicznym. W oparciu o teorię Frankla opracowano logoteorię sensu istnienia, stanowiącą podstawę tzw. logoterapii. Metodą badawczą analizy egzystencjalnej jest szczegółowe poznanie biografii chorego i na j ej podstawie ułatwienie mu dostrzeżenia sensu swego życia i jego poszczególnych wydarzeń. Sens życia upatruje Franki w trzech formach: w przeżywaniu wartości, w realizowaniu celów i w wypracowaniu postawy akceptującej niekorzystne sytuacje życiowe: cierpienie, chorobę i śmierć.

Emocje: inaczej uczucia – są określane jako stosunek podmiotu do ludzi, rzeczywistości zewnętrznej, siebie i do własnego działania. Powstają jako reakcje na zaspokojenie lub / brak zaspokojenia potrzeb. Niektórzy rozróżniają emocje – jako reakcje na zaspokojenie potrzeb biologicznych oraz uczucia – reakcje na zaspokojenie potrzeb wyższych. W toku ewolucji psychicznej człowiek rozwija w sobie różne uczucia. Uczucia prymitywne („emocje”) powstają w związku z potrzebami „niższymi” biologicznymi (komfortu fizycznego, jedzenia, picia, snu itp.). Uczucia „archaiczne” – znamionujące wyższy stopień rozwoju rozwijają się wraz z rozwojem odpowiadających im wyższych potrzeb – społecznych i własnej wartości. (Potrzeby te rozwijają się na bazie egocentrycznej postawy i oznaczają potrzebę bycia akceptowanym, dowartościowanym itp.). Najwyższy ewolucyjnie etap to uczucia wyższe, wynikające z postawy heterocentrycznej i będące wyrazem dojrzałości psychicznej. Są to uczucia powstające w wyniku zaspokojenia potrzeb wyższych (tj. potrzeby samorozwoju – samorealizacji, potrzeby „bycia potrzebnymi” poczucia sensu życia, potrzeb religijnych itp.). W sytuacji ciężkiej choroby, zagrażającej życiu, następuje „odwrócenie” struktury potrzeb i towarzyszących im uczuć. Zaczynaj ą dominować znowu potrzeby biologiczne (komfortu fizycznego i bezpieczeństwa) oraz potrzeba społecznej akceptacji i życzliwości. Niezaspokojenie tych potrzeb rodzi lęk, gniew, przygnębienie. Uczucia te bardzo często występują u osób z chorobą nowotworową, zwłaszcza w jej zaawansowanych stadiach.

Empatia: zdolność wczuwania się w przeżycia psychiczne innych osób, a także umiejętność przekazywania im sygnałów zwrotnych werbalnych i niewerbalnych na temat zrozumienia tych przeżyć. Umiejętność bardzo ważna w procesie komunikacji (w relacji lekarz – pacjent).

Encefalopatia: zróżnicowany obraz kliniczny zmian anatomopatologicznych w tkance nerwowej mózgu, spowodowany urazami, infekcjami, czynnikami toksycznymi itp. W psychoonkologii może być bezpośrednim następstwem guzów pierwotnych lub przerzutowych mózgu jak również następstw odległych spowodowanych leczeniem neurochirurgicznym lub napromienianiem ośrodkowego układu nerwowego.

Euforia: błogostan, stan podwyższonego nastroju, wyrażający się bardzo dobrym samopoczuciem i optymistycznym nastawieniem do swej sytuacji, niewspółmierny do realnej sytuacji. Bardzo duże wzmożenie nastroju, połączone z silnym pobudzeniem psychoruchowym występuje w chorobach psychicznych (szczególnie w tzw. zespołach maniakalnych). Miernie nasilona euforia połączona zwykle z bezkrytycyzmem jest typowa dla niektórych form klinicznego uszkodzenia mózgu lub jako odległe następstwa uszkodzeń popromiennych CUN.

Eutanazja tzw. „dobra śmierć”: oznacza zabicie chorego człowieka na jego życzenie i pod / wpływem współczucia. W większości krajów w tym również w Polsce jest niedozwolona (art. 150 KK §1). Oprócz właściwej eutanazji zwanej inaczej czynną i dobrowolną wymienia się ponadto eutanazję samowolną, zabójczą – pseudoeutanazję (gdy zabicie człowieka dokonywane jest bez jego wiedzy i woli (np. chory nieprzytomny) z powołaniem się na dobro i jego lub jego najbliższych. Ten czyn kwalifikowany jest jako zabójstwo. Niektórzy wymieniaj ą także eutanazję bierną która oznacza zaniechanie środków i sposobów przedłużających życie (respiratory, kroplówki). Tego rodzaju czynności – w odniesieniu do chorych umierających są prawnie dopuszczalne.

Fiksacja: jest to utrwalony sposób zachowania, powtarzany wielokrotnie mimo, że bywa niekorzystny i nie prowadzi do osiągnięcia celu. Występuje najczęściej jako forma reakcji na stres (np. pacjent uporczywie obstaje przy pewnych nawykach żywieniowych czy terapeutycznych których się kiedyś nauczył i obecnie w sytuacji choroby powtarza je mimo ewidentnego braku ich skuteczności).

Fobia: jest to objaw nerwicowy który się wyraża pojawieniem się silnego lęku każdorazowo w a zetknięciu z określoną sytuacją, przedmiotem lub wyobrażeniem – myślą. Lęk ten wyzwala zazwyczaj działania mające na celu unikanie tych sytuacji lub przedmiotów. U niektórych osób poza ww. tendencją do unikania powodów lęku występuje także obawa przed ich pojawieniem się co z kolei może również prowadzić do działań „zapobiegających”. Typowym przykładem fobii tego typu jest cancerofobia – lęk przed rakiem który skłania dotknięte nim osoby do częstych badań lub podejmowania działań leczniczych środkami uspokajającymi gdy lęk uniemożliwia im prawidłowe funkcjonowanie.

Hipnoza: jest to specyficzny stan świadomości (będący odmienną od zwykłej formą czuwania) spowodowany sugestywnym i bardzo intensywnym oddziaływaniem hipnotyzera na osobę hipnotyzowaną. Istniej ą duże różnice osobnicze w zakresie podatności na hipnozę. W psychoonkologii bywa wykorzystywana w leczeniu bólu. Bywały również próby włączenia hipnozy do zespołu metod leczenia paliatywnego u chorych w terminalnym okresie choroby nowotworowej.

Holistyczna: koncepcja choroby wywodzi się z poglądu na człowieka jako na nierozdzielną całość która jest czymś więcej niż sumą j ego elementów składowych – fizycznych, psychicznych i społecznych. W podejściu do chorego człowieka przeważa stanowisko, że nie można np. leczyć jednego narządu. W każdej sytuacji należy traktować pacjenta całościowo uwzględniając jego podstawowe wielorakie potrzeby i reakcje.

Hospicjum: znaczą gościnne przyjęcie, gościnny dom. W średniowieczu istniały takie gospody dla podróżnych, spełniające również funkcje pielęgnacyjne lecznicze wobec tych którzy zachorowali w drodze. Po II wojnie światowej zaczęto – nawiązując do dawnych tradycji – budować gościnne domy tym razem z przeznaczeniem dla umierających – aby umożliwić im spokojną, godną śmierć w przyjaznym otoczeniu. Pierwszy dom tego typu Hospicjum św. Krzysztofa stworzyła angielska pielęgniarka Cicely Saunders w 1967 r. (namówił ją do tego polski żyd umierający na raka Dawid Taśma). Od tego czasu ruch hospicyjny zaczął się bardzo dynamicznie rozwijać przyjmując różne formy opieki. Poza hospicjum stacjonarnym powstały również oddziały opieki dziennej, a ponadto zespoły opieki domowej, złożone z lekarza, pielęgniarki i ewentualnie rehabilitanta, psychologa, księdza którzy przychodzą regularnie do domu chorego pomagając w ten sposób pacjentom i jego rodzinie.

Informowanie o chorobie: tj. przekazywanie złych informacji Przez „przekazywanie złych informacji” rozumiemy taki sposób poinformowania o chorego o stanie zdrowia który pogorszy jego dotychczasową opinię na ten temat. Należy podkreślić że przekazywanie złych informacji jest procesem który powinien uwzględnić pewne etapy: Przed rozmową należy ustalić l) Czy chory jest zdolny te informacje zrozumieć (ze względu na stan psychiczny), 2) Czy jest on w stanie w danym momencie te informacje przyjąć (np. nasilenie dolegliwości somatycznych). Przystępując do właściwej rozmowy należy sprawdzić: l) Co chory już wie o swoim stanie, 2) Co chce wiedzieć . Gdy stwierdzimy że chory nie orientuje się w swojej sytuacji, a nie wiemy czy chce się dowiedzieć czegoś więcej stosujemy 3) tzw. strzał ostrzegawczy (mówiąc np. część złych informacji – „wyniki badań są dość niepokojące” 4). Po takiej wypowiedzi trzeba dobrze obserwować reakcję pacjenta. Jeśli wygląda na bardzo zszokowanego lub przybitego należy na tym chwilowo poprzestać podając ewentualnie środek uspokajający i stwarzając mu możliwość przystosowania do sytuacji: wyżalenia się, przemyślenia, uruchomienia mechanizmów obronnych itp. 5) Po pewnym czasie np. po kilku dniach) kontynuujemy wprowadzanie chorego w jego sytuację sprawdzając czy stawia pytania i czy jest nadal zainteresowany tematem. W przypadku gdy prognoza jest niepomyślna a chory po zastosowaniu strzału ostrzegawczego zaczyna stosować uniki, zaprzecza i nie wyraża chęci uzyskania dalszych informacji należy dostosować się do jego życzenia – chory sam powinien dyktować co, ile i kiedy chciałby wiedzieć na temat swojej choroby. W przypadku prognozy pomyślnej – możliwości leczenia onkologicznego, stopniowo zapoznajemy go z całą sytuacją pamiętając by dać okazję do zadawania pytań. Bardzo istotna jest także empatyczna życzliwa postawa lekarza, umożliwiająca choremu rozładowanie napięcia uczuciowego (wygadanie się, płacz itp.) a także dokładne poinformowanie o planowanym leczeniu. Ważne jest także by zakończyć rozmowę akcentem nadziei. Należy pamiętać także, że zwykle zapotrzebowanie na informacje Jest zależne od stopnia zaawansowania procesu chorobowego: im choroba jest bardziej zaawansowana tym mniej chory chce o tym wiedzieć (nawet gdy wcześniej deklarował coś innego). Przekazywanie złych informacji powinno być umiejętnością nabywaną przez studentów wydziału lekarskiego podczas studiów.

Interwencja kryzysowa: jest to krótkotrwałe doraźne działanie które ma na celu udzielenie natychmiastowej pomocy osobie która znalazła się w sytuacji kryzysowej (np. nagle dowiedziała się o rozpoznaniu choroby nowotworowej lub wznowię). Pomoc tego typu powinni świadczyć profesjonaliści (psychiatra, psycholog) lub inne osoby przeszkolone w zakresie psychoonkologii.

Jatrogenia: samo słowo oznacza „pochodzący od lekarza” – i ma wydźwięk negatywny. Są to mianowicie takie zachowania i wypowiedzi lekarza które wywierają szkodliwy wpływ na stan psychiczny chorego (wywołując np. w nim reakcje lękowe, depresyjne, hipochondryzację itp.). Klasycznym przykładem zachowań tego typu jest traktowanie chorego jak ciekawego przypadku bez dostrzegania w nim człowieka, błędny i bardzo stresujący sposób przekazywania informacji o rozpoznaniu choroby lub złej prognozie, lekceważenie psychicznych, społecznych i duchowych potrzeb chorego.

Katatymia: powstawanie lub zmiana myślenia i/lub zachowania człowieka pod wpływem stanów uczuciowych i pragnień. Oznacza to w praktyce sposób myślenia i postępowania niezgodny z rzeczywistością. Typowym tego przykładem jest przekonanie pacjenta w zaawansowanym stadium choroby nowotworowej że jego stan nie jest poważny, że szybko wróci do zdrowia, itp.

Kwestionariusz: zbiór specjalnie dobranych pytań – zwykle obszerniejszy niż ankieta. Kwestionariusz w przeciwieństwie do ankiety jest traktowany jako narzędzie stosowane w badaniach psychologicznych. Jest wystandaryzowany i znormalizowany, służy do badań jednostkowych (np. inwentarz osobowości).

Komunikacja: porozumiewanie się personelu medycznego z pacjentem Komunikacja oznacza przekazanie informacji z zamiarem uzyskania odpowiedzi. W tym procesie treść informacji zostaje przez lekarza lub pielęgniarkę przesłana w sposób werbalny i niewerbalny (mimika, postawa, gesty, modulacja głosu). Obie formy przesłania powinny być ze sobą zgodne. Odpowiednio do umiejętności „nadawcy” chorzy odczytuj ą treść informacji i na nią reaguj ą. Dobra komunikacja jest wtedy gdy: l) Nadawca jest wiarygodny i wzbudza zaufanie swój ą profesjonalnością i życzliwością; 2) Informacje są przekazywane w sposób zrozumiały; 3) Odbiorca przekazuje zwrotnie swoje zrozumienie i reakcje na otrzymaną informację. Dobry kontakt personelu medycznego z chorym może być nawiązany w różny sposób i powinien być zawsze dostosowany do potrzeby indywidualnej chorego. Np. – kontakt hierarchiczny – w którym lekarz wczuwając się w sytuację chorego jest empatyczny, ciepły i opiekuńczy – ale jest jednocześnie przekonany o tym , że najlepiej wie czego pacjentowi trzeba. Taki układ bardzo odpowiada pewnej grupie chorych zwłaszcza starszych i mniej wykształconych którzy u lekarza szukaj ą przede wszystkim oparcia i autorytetu. Młodzi i wykształceni chorzy preferuj ą zdecydowanie – kontakt partnerski w którym obie strony są równie ważne, a komunikacja jest procesem dwukierunkowym. Reakcje chorego dostrzegane podczas przekazywania informacji modyfikuj ą zarówno dalszy ciąg ich przekazywania jak i wpływaj ą na niektóre decyzje lekarza.

Leczenie onkologiczne: skutki psychiczne. Leczenie onkologiczne stanowi stres, który wyzwala przeważnie negatywne emocje, a czasem powoduje reakcje psychopatologiczne. Najczęstsze następstwa psychopatologiczne leczenia to: zaburzenia dezadaptacyjne lub ostre i przewlekłe zaburzenia psychiczne. Zmniejszeniu dezadaptacji sprzyja dobra komunikacja z personelem medycznym, aktywizacja pacjentów i wspomaganie leczenia metodami psychologicznymi. W leczeniu chirurgicznym często obserwuje się lęk przedoperacyjny, a przygnębienie lub złość po zabiegach, oraz zaburzenia świadomości (powikłania narkozy). Po zabiegach neurochirurgicznych występuje czasem otępienie i/lub charakteropatia. Radioterapia może powodować zmiany nerwicowe lub encefalopatie (naświetlanie CUN). Chemioterapia wyzwala zaburzenia niespecyficzne (zespoły nerwicowe, delirium) lub specyficzne psychozy (po niektórych chemoterapeutykach). Hormonoterapia i immunoterapia wywołuj ą czasem także zaburzenia nerwicowe, delirium lub zespoły depresyjne. W wypadkach nasilonych objawów psychopatologicznych konieczne są korektory psychofarmakologiczne. W związku z postępem w zakresie dobrej kontroli objawów ubocznych somatycznych leczenia onkologicznego przewiduje się wzrost roli problemów psychologicznych, a tym samym wzrost roli psychoonkologii.

Leki anksjolityczne: przeciw lękowe Są to środki specyficzne usuwające lęk lub zmniejszające znacznie jego nasilenie. Najbardziej popularne są w tej grupie niektóre pochodne benzodiazepinowe przy czym w zależności od rodzaju lęku należy dobierać odpowiedni lek. I tak w lęku nagłym, silnym, krótkotrwałym (np. przed zabiegiem lub w napadach duszności) należy podawać szybko i krótkodziałający (np. Midazolam), w lęku przewlekłym – dłużej działający Lorafen, Leksotan lub Afobam.

Leki nasenne: w psychoonkologii stosuje sieje szczególnie często. Największą grupę stanowią pochodne Denzodiazepinowe o działaniu wybiórczo nasennym. Dobór leku zależy od typu bezsenności. Gdy przeważaj ą trudności zasypiania lub płytki przerywany sen wskazane są leki o krótkim lub średnim czasie działania np. Midazolam, Estazolam a spośród leków o innej budowie chemicznej – Stilnox. Gdy zaburzenia snu oznaczaj ą wczesne budzenie się wskazane są leki długo działające np. Nitrazepam lub Imovane. Często konieczne jest stosowanie silniejszych środków nasennych np. u pacjentów z odwróconym rytmem snu i czuwania (Chloroprotyksen, Tisercin). W niektórych wypadkach podejmuje się próby zwiększenia siły działania leków nasennych przez dodanie leków działających synergistycznie np. Diphergan.

Leki neuroleptyczne: Działaj ą uspokajająco, a przede wszystkim usuwają objawy psychotyczne (omamy, urojenia). Najczęściej stosowane są pochodne fenotiazyny (Fenaktyl. Pemazyna, Promazyna a także pochodne butyrofenonu (Haloperidol). W psychoonkologii neuroleptyki stosowane są głównie w przypadku zaburzeń świadomości (np. w stanach majaczeniowe – zamroczeniowych) które występuj ą w przebiegu leczenia chemią lub napromienianiem, a także u chorych w stanie terminalnym choroby nowotworowej.

Leki pobudzające – psychostymulatory: zwiększają aktywność, zmniejszają senność i apatię. Należy je stosować ostrożnie, pamiętając o niebezpieczeństwie uzależnienia. Niektórzy polecają je u chorych w terminalnym okresie choroby nowotworowej celem zmniejszenia poczucia ogólnego osłabienia lub senności po lękowej (np. po morfinie). Do leków tej grupy należą: Cantor, Amfetamina, Sydnocarb, Ritalina.

Leki przeciw depresyjne: inaczej zwane tymoleptykami stosowane zwłaszcza w chorobie afektywnej (tzw. depresji endogennej) Ich działanie sprowadza się do poprawy nastroju, podwyższenia napędu i złagodzenia lub usunięcia lęku. W zespołach depresyjnych reaktywnych u chorych onkologicznych skuteczne bywają: Doxepin, Pramolan, Mianseryna (w leczeniu przygnębienia z lękiem i pobudzeniem psychicznym) lub Prozac, Seronil (w przygnębieniu przebiegającym z apatią i poczuciem ogólnego osłabienia). Typowe, duże tymoleptyki tj leki z grupy TLPD (Imipramina, Amitryptylina) w psychoonkologii mają mniejsze znaczenie, stosuje się je natomiast często w leczeniu bólu neuropatycznego.

Lokalizacja nowotworu: psychiczne następstwa Problemy psychologiczne wynikaj ą tu bądź bezpośrednio ze zmian chorobowych w pokreślonym narządzie (np. w ośrodkowym układzie nerwowym) bądź też są odległym następstwem tych zmian. Szczególnie trudne psychicznie są te „lokalizacje” zmian chorobowych, które są widoczne na zewnątrz (pacjent sam może śledzić ich rozwój) a także gdy zmiany chorobowe naruszaj ą podstawowe funkcje życiowe, dają bardzo duże dolegliwości (zwłaszcza bólowe) i utrudniając kontakty z ludźmi. W związku z tym psychologiczne następstwa w pewnych typach nowotworów są niewspółmiernie duże w stosunku do ich względnie łagodnego przebiegu lub w miarę korzystnej prognozy. Szczególnie stresujące są z tego punktu widzenia nowotwory głowy i szyi, krtani, gruczołu piersiowego oraz jelita grubego-zwłaszcza gdy leczenie jest zakończone stomią. W tych wszystkich wypadkach adaptacja do choroby jest bardzo trudna, długotrwała i bardzo wskazaną jest w związku z tym pomoc psychoterapeuty.